Co to jest pierwotna dyskineza rzęsek (PCD)

Pierwotna dyskineza rzęsek (ang. Primary Ciliary Dyskinesia – PCD) jest genetycznie uwarunkowaną chorobą rzadką, zaliczaną do grupy schorzeń nazywanych ciliopatiami. Choroba ta jest spowodowana nieprawidłową budową i funkcjonowaniem rzęsek nabłonka oddechowego, co prowadzi do zaburzeń mechanizmu oczyszczania dróg oddechowych. Defekt strukturalny lub czynnościowy rzęsek powoduje, że ich ruch jest zaburzony lub całkowicie zniesiony, co w konsekwencji sprzyja zaleganiu wydzieliny śluzowej oraz nawracającym infekcjom dróg oddechowych.

Patofizjologia i etiologia PCD
W prawidłowych warunkach rzęski pokrywające błonę śluzową dróg oddechowych wykonują zsynchronizowane ruchy, które pozwalają na przesuwanie wydzieliny oraz cząsteczek obcych w kierunku gardła, skąd są następnie usuwane. W przypadku pacjentów z PCD, zaburzenie strukturalne rzęsek dotyczy najczęściej elementów cytoszkieletu – mikrotubul oraz białek związanych z dyneiną. Genetycznie PCD najczęściej dziedziczy się autosomalnie recesywnie, co oznacza, że do wystąpienia choroby konieczne jest odziedziczenie wadliwych genów od obojga rodziców – nosicieli zdrowych. Dotychczas opisano kilkadziesiąt różnych genów, których mutacje powodują PCD, a najczęściej obserwowane są mutacje genów takich jak DNAH5, DNAI1, DNAH11, RSPH4A oraz CCDC39. Nowe technologie diagnostyczne umożliwiają dalsze odkrywanie kolejnych mutacji, dzięki czemu wciąż poszerza się wiedza na temat genetycznych podstaw tej choroby.

Objawy kliniczne i przebieg choroby
Pierwotna dyskineza rzęsek objawia się zazwyczaj już we wczesnym dzieciństwie, chociaż zdarza się, że diagnoza zostaje postawiona dopiero w dorosłości. Charakterystycznymi symptomami są przewlekły kaszel, przewlekły nieżyt nosa, powracające zakażenia dolnych dróg oddechowych, takie jak zapalenia oskrzeli i płuc oraz przewlekłe zapalenie zatok przynosowych. Z powodu przewlekłego zalegania wydzieliny w oskrzelach dochodzi do rozwoju rozstrzeni oskrzeli, czyli trwałych, patologicznych poszerzeń oskrzeli, które sprzyjają kolejnym infekcjom oraz pogłębiają niewydolność układu oddechowego. Ponadto u około połowy pacjentów występuje odwrócenie trzewi (situs inversus), które wraz z przewlekłymi infekcjami układu oddechowego i zatokowego tworzą charakterystyczną triadę objawów, znaną jako zespół Kartagenera.

Choroba może również wpływać na płodność – zwłaszcza u mężczyzn, u których zaburzenia budowy rzęsek prowadzą do nieruchomości plemników, a w efekcie niepłodności. U kobiet natomiast możliwe są trudności z zajściem w ciążę związane z upośledzonym ruchem rzęsek jajowodów.

Diagnostyka PCD
Diagnostyka pierwotnej dyskinezy rzęsek stanowi istotne wyzwanie kliniczne, gdyż choroba jest rzadko spotykana, a objawy są niespecyficzne i często mylone z innymi schorzeniami, jak np. astma, przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli (POChP) czy mukowiscydoza. Złotym standardem diagnostycznym pozostaje mikroskopowa analiza ultrastruktury rzęsek, która opiera się na biopsji nabłonka oddechowego pobranego zazwyczaj z nosa. Badanie to wykonuje się przy użyciu transmisyjnej mikroskopii elektronowej (TEM). W praktyce klinicznej coraz częściej wykorzystuje się także badania genetyczne, które pozwalają na identyfikację specyficznych mutacji odpowiedzialnych za chorobę. Pomocnym badaniem jest również test wysokiej prędkości wideo-mikroskopii (ang. High-Speed Video Microscopy, HSVM), który pozwala na ocenę ruchliwości rzęsek oraz ich koordynacji.

Leczenie i rokowanie
Aktualnie nie istnieje leczenie przyczynowe pierwotnej dyskinezy rzęsek. Terapia koncentruje się głównie na ograniczeniu nasilenia objawów oraz zapobieganiu powikłaniom infekcyjnym i oddechowym. Kluczową rolę w terapii odgrywa fizjoterapia oddechowa, której celem jest efektywne oczyszczanie dróg oddechowych z zalegającej wydzieliny. Ponadto pacjenci wymagają często przewlekłego leczenia farmakologicznego – antybiotykoterapii dostosowanej do aktualnego stanu klinicznego, stosowania leków mukolitycznych oraz inhalacji hipertonicznego roztworu soli fizjologicznej. W zaawansowanych przypadkach niewydolności oddechowej konieczne może być leczenie tlenem, a nawet transplantacja płuc. Rokowanie w PCD zależy od ciężkości objawów, szybkości rozpoznania choroby oraz skuteczności prowadzonego leczenia. Wczesne wykrycie choroby oraz wdrożenie odpowiedniej terapii poprawiają rokowanie oraz jakość życia pacjentów.

Pierwotna dyskineza rzęsek to rzadka choroba genetyczna, której złożona patogeneza, niespecyficzne objawy oraz ograniczone możliwości leczenia przyczynowego sprawiają, że stanowi ona poważne wyzwanie zarówno diagnostyczne, jak i terapeutyczne. Kluczowe znaczenie dla jakości życia i rokowania pacjentów z PCD ma wczesne rozpoznanie, kompleksowa opieka specjalistyczna oraz stałe monitorowanie przebiegu choroby.