Astma a alergiczny nieżyt nosa (katar sienny)

Astma oraz alergiczny nieżyt nosa (ANN), znany również jako katar sienny, to dwie przewlekłe choroby układu oddechowego, które od dawna uznawane są za ze sobą powiązane. Zrozumienie tych zależności jest kluczowe z punktu widzenia skutecznej diagnostyki, leczenia i profilaktyki zarówno u dzieci, jak i u dorosłych pacjentów. Aktualne wytyczne międzynarodowe (GINA 2025), jak i polskie zalecenia ekspertów, podkreślają ścisłe powiązanie astmy z ANN oraz wspólną patogenezę tych schorzeń.

Związek epidemiologiczny i kliniczny

Astma oraz alergiczny nieżyt nosa bardzo często współistnieją u tego samego pacjenta, co określane jest mianem „jednej choroby dróg oddechowych” (ang. united airway disease). Szacuje się, że nawet 80% pacjentów z astmą ma objawy ANN, natomiast u około 30–40% osób z ANN może dojść do rozwoju astmy. Korelacja ta widoczna jest zwłaszcza u dzieci i młodych dorosłych, u których często współwystępują także inne manifestacje atopii, takie jak atopowe zapalenie skóry (tzw. marsz alergiczny).

Objawy alergicznego nieżytu nosa obejmują świąd nosa, kichanie, wodnistą wydzielinę z nosa oraz zatkanie nosa. Dodatkowo mogą współwystępować objawy ze strony spojówek (alergiczne zapalenie spojówek), a nawet objawy ze strony dolnych dróg oddechowych — kaszel, świszczący oddech czy duszność — charakterystyczne dla astmy.

Wspólna patogeneza i mechanizmy immunologiczne

Oba schorzenia mają wspólne mechanizmy patogenetyczne, związane z reakcją nadwrażliwości typu I (reakcja IgE-zależna) oraz przewlekłym stanem zapalnym błon śluzowych dróg oddechowych. Kluczową rolę odgrywają tutaj komórki tuczne, eozynofile oraz limfocyty Th2. Ekspozycja na alergen (najczęściej pyłki traw, roztocza kurzu domowego, sierść zwierząt czy pleśnie) prowadzi do aktywacji tych komórek i wydzielania mediatorów stanu zapalnego, takich jak histamina, leukotrieny, prostaglandyny oraz cytokiny (głównie IL-4, IL-5, IL-13). Powoduje to typowe objawy zarówno w obrębie nosa (ANN), jak i w dolnych drogach oddechowych (astma).

Przewlekły, eozynofilowy stan zapalny obecny w błonie śluzowej nosa i oskrzeli skutkuje nadreaktywnością oskrzeli, obturacją oraz pogorszeniem kontroli objawów astmy. Dodatkowo, nieszczelność bariery nabłonkowej sprzyja przenikaniu alergenów i nasilaniu reakcji immunologicznej. Ciekawym zjawiskiem jest tzw. „jedna droga oddechowa” — nieleczony ANN sprzyja zaostrzeniom astmy i gorszemu jej przebiegowi, a skuteczne leczenie ANN może poprawiać kontrolę astmy.

Konsekwencje kliniczne i podejście do pacjenta

Rozpoznanie ANN u chorego z astmą, jak i astmy u chorego z ANN, ma istotne znaczenie praktyczne. Obecność ANN wiąże się z cięższym przebiegiem astmy, zwiększonym ryzykiem zaostrzeń oraz gorszą jakością życia. Z drugiej strony, leczenie ANN (zwłaszcza glikokortykosteroidami donosowymi oraz antyhistaminikami) istotnie zmniejsza ryzyko hospitalizacji z powodu astmy i poprawia jej kontrolę.

W aktualnych zaleceniach diagnostyka pacjenta z astmą powinna obejmować szczegółowy wywiad w kierunku objawów ANN, a u pacjentów z ANN należy każdorazowo przeprowadzać ocenę pod kątem występowania astmy (nawet przy skąpej manifestacji dolnych dróg oddechowych). U pacjentów ze współistniejącymi objawami rekomenduje się wdrożenie leczenia ukierunkowanego zarówno na górne, jak i dolne drogi oddechowe.

Znaczenie fenotypów i indywidualizacja terapii

Wyróżnia się różne fenotypy astmy, z których najczęściej występująca jest astma alergiczna. Jest ona związana z atopią, wywiadem rodzinnym alergii oraz współwystępowaniem ANN. Fenotyp ten dobrze odpowiada na leczenie glikokortykosteroidami wziewnymi i/lub immunoterapię alergenową. Rozpoznanie fenotypu ma szczególne znaczenie u pacjentów z trudną do kontroli astmą, w której standardowa terapia nie przynosi oczekiwanych efektów — pozwala na wdrożenie terapii biologicznej skierowanej przeciwko określonym mediatorom zapalnym (np. przeciwciała anty-IL-5, anty-IgE).

Znaczenie leczenia i profilaktyki

Wspólna kontrola objawów astmy i ANN jest kluczowa dla skutecznej terapii. U pacjentów z astmą i ANN rekomenduje się:

• unikanie ekspozycji na alergeny,
• stosowanie glikokortykosteroidów wziewnych i/lub donosowych,
• leczenie antyhistaminowe,
• rozważenie immunoterapii alergenowej w określonych przypadkach (szczególnie u pacjentów z potwierdzoną alergią na roztocze kurzu domowego, pyłki traw, sierść zwierząt, ze współistniejącym ANN i dobrze zachowaną funkcją płuc).

W przypadku braku kontroli objawów lub często występujących zaostrzeń należy rozważyć intensyfikację leczenia oraz skierowanie pacjenta do specjalisty w celu pogłębionej diagnostyki i modyfikacji terapii.

Astma i alergiczny nieżyt nosa to schorzenia o wspólnych mechanizmach immunologicznych i częstym współistnieniu klinicznym. Skuteczna diagnostyka i leczenie obu jednostek chorobowych są niezbędne do uzyskania dobrej kontroli objawów, zapobiegania zaostrzeniom oraz poprawy jakości życia pacjentów. Współczesne wytyczne wyraźnie podkreślają konieczność holistycznego podejścia do pacjenta z objawami zarówno górnych, jak i dolnych dróg oddechowych, indywidualizacji terapii oraz edukacji pacjentów dotyczącej istoty tych schorzeń.